آرامگاه خیام، سراسر شعر، هندسه و ستاره‌شناسی
ناکرده گنه در این جهان کیست بگو
آن کس که گنه نکرد چون زیست بگو
من بد کنم و تو بد مکافات دهی
پس فرق میان من و تو چیست بگو
حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی مشهور به "خیام" فیلسوف و ریاضیدان و منجم و شاعر ایرانی در سال ۴۳۹ هجری قمری در نیشابور زاده شد. وی در ترتیب رصد ملکشاهی و اصلاح تقویم جلالی همکاری داشت. وی اشعاری به زبان پارسی و تازی و کتابهایی نیز به هر دو زبان دارد. از آثار او در ریاضی و جبر و مقابله رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس، رساله فی الاحتیال لمعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منهما، و لوازم الامکنه را می‌توان نام برد. وی به سال ۵۲۶ هجری قمری درگذشت. رباعیات او شهرت جهانی دارد. آرامگاه خیام در شهر نیشابور است. نیشابور از شهرهای استان خراسان رضوی در شرق ایران است، یکی از اصلی‌ترین و با اهمیت‌ترین مراکز فرهنگی، تاریخی و گردشگری در شمال شرقی کشور محسوب می‌شود.
آدرس آرامگاه خیام در نیشابور
آرامگاه خیام در جنوب شرقی نیشابور قرار دارد که برای رفتن به آنجا ابتدا باید به میدان فضل رفته و سپس وارد بلوار شهدا شوید. کمی که جلو بروید، تابلوی مربوط به باغ و آرامگاه خیام را مشاهده خواهید کرد. برای رسیدن به آرامگاه، علاوه بر ماشین شخصی یا تاکسی، می‌توانید از خطوط اتوبوس‌رانیِ مرکز شهر که به سمت این مجموعه می‌روند نیز استفاده کنید.
خیام نیشابوری، دانشمند و شاعر بلند آوازه‌ی ایران زمین
در طول تاریخِ سرزمینمان، عالمان و ادیبان زیادی ظهور یافته‌اند که بسیاری از آن‌ها به واسطه‌ی نبوغ و دستاوردهای خود در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی شهرت جهانی دارند. غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، فیلسوف، منجم، ریاضیدان و شاعر بنام ایرانی، یکی از این افراد برجسته است که در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری- همزمان با حکومت سلجوقیان- در شهر نیشابور زندگی می‌کرد. گفته می‌شود که پدر او خیمه دوز بوده و از این رو لقب خیام را به او داده‌اند.
چون عهده نمی‌شود کسی فردا را
حالی خوش دار این دل پر سودا را
می نوش به ماهتاب ای ماه که ماه
بسیار بتابد و نیابد ما را
خیام به واسطه‌ی دستاوردهای مهم و بزرگی که در نجوم، ریاضیات و فلسفه داشته، از جایگاه علمی بسیار بالایی برخوردار بوده و از دانشمندان سرشناس عصر خود به شمار می‌رفته است. علی‌رغم اینکه وی از جهت علمی در مرتبه‌ی بالاتری نسبت به ادبیات قرار دارد، اما امروزه بیشتر او را از رباعیات فیلسوفانه و خردمندانه‌اش می‌شناسند. رباعیات خیام به زبان‌های فارسی و عربی است. خیام نیشابوری در سال‌های اخیر به واسطه‌ی ترجمه‌ی رباعیاتش به زبان‌های مختلف دنیا، شهرت جهانی یافته است.
آرامگاه خیام و پیشینه‌ی ساخت آن
نتایج به دست آمده از پژوهش‌ها و تحقیقاتی که درباره‌ی سال تولد و وفات خیام صورت گرفته، نشان می‌دهد که وی در سال ۵۳۶ هجری قمری در نیشابور درگذشت؛ اما بر سنگ قبر آرامگاهش، سال ۵۱۷ هجری قمری حک شده است. این اندیشمند بزرگ ایرانی، بعد از مرگ در گورستانی به نام حیره که در آن زمان گورستان عمومی شهر نیشابور بود به خاک سپرده شد. قبرستان حیره درون باغی بزرگ و در مجاورت بقعه‌ی امامزاده محروق(از نوادگان امام چهارم شیعیان) قرار گرفته بود و آرامگاه خیام نیز در اتاق کوچکی در گوشه‌ی شرقی این امامزاده واقع شده بود. کل این مجموعه در آن زمان، در محله‌ی شادیاخ نیشابور قرار داشت.
آرامگاه خیام قرن‌های متمادی به همان صورت اولیه باقی ماند. تا اینکه سرانجام در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی، گروهی از افراد سرشناس، که مدعوین مراسم افتتاحیه‌ی آرامگاه فردوسی بودند؛ در مسیرِ رفتن به طوس، به آرامگاه خیام سر می‌زنند و با دیدن وضعیت نامناسب آن، پیشنهاد می‌دهند بنایی بهتر که درخور جایگاه و منزلت این دانشمند بزرگ باشد، بر روی مزار وی ساخته شود. بدین ترتیب دولت وقتِ ایران تصمیم می‌گیرد که اقدام به ساختِ این بنای یادبود جدید نماید. این بنا که شامل دو ایوان بالا و پایین بود و دیوار سنگی و کوتاهی داشت، بر روی یک سکوی چهارگوش سنگی و در فاصله‌ی ۳ یا ۴ متریِ دیوار بقعه ساخته شد. در کنار آرامگاه نیز یک ستون سنگی با شعری از ملک‌الشعرای بهار که به خط نستعلیق نوشته شده بود، دیده می‌شد. این بنای قدیمی در حال حاضر در میدان خیام نیشابور، روبروی دبیرستان خیام قرار دارد.
تاریخ و آرامگاه
پس از گذشت چند دهه، مسئولان وقت در نهایت تصمیم گرفتند که با همکاری انجمن آثار ملی، بنایی شایسته‌تر و باشکوه‌تر بر روی آرامگاه این شاعر و عالم گرانقدر بسازند. مهندس هوشنگ سیحون به عنوان طراحِ این بنای یادبودِ جدید برگزیده شد. با توجه به نزدیکی آرامگاه خیام به امامزاده محروق، قرار گرفتن دو ساختمان بزرگ در کنار هم، چندان مناسب به نظر نمی‌رسید؛ بنابراین تصمیم بر آن شد که سازه‌ی جدید در جای دیگری از باغ احداث شود.
با بررسی‌های مهندس سیحون، ضلع شمالی باغ به عنوان مکانی مناسب برای ساخت آرامگاه جدید انتخاب شد و به تأیید انجمن آثار ملی رسید. نقشه‌ی اصلی در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی توسط مهندس سیحون کشیده شد و برای بررسی‌های کارشناسانه در اختیار دانشکده‌ی هنرهای زیبا قرار گرفت. پس از قبول نقشه توسط آقای فروغی (رئیس وقت دانشکده‌ی هنرهای زیبا)، مهندس سیحون طرح نهایی، مراحل انجام کار، جزئیات پروژه و نحوه‌ی نظارت بر آن را به انجمن ارائه نمود. پس از انجام این مراحلِ اولیه، سرانجام ساخت آرامگاه خیام در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی با طراحی مهندس سیحون و اجرای شرکت ساختمانی «کا.ژ.ت» شروع شد و در ۶ شهریور ۱۳۴۲ پایان یافت. افتتاح رسمی بنا در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ توسط محمدرضا پهلوی انجام گرفت.
وزارت فرهنگ و هنر، آرامگاه خیام را در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسانید.
ویژگی‌های معماری آرامگاه خیام
همانطورکه گفته شد، آرامگاه خیام در باغ بسیار بزرگ و زیبایی ساخته شده که مساحت این باغ ۲۰ هزار متر مربع است.
مهندس هوشنگ سیحون، در طراحی هر بخش از بنا، نشانه‌هایی از علوم مختلفی که خیام در آن‌ها تبحر داشت را قرار داد تا آرامگاه این عالم بزرگ، نمادی از شخصیت و اندیشه‌های او باشد. در این سازه، هر دو سبک معماری قدیمی و مدرن ایرانی به چشم می‌خورد. از سبک معماری سلجوقیان نیز در بخش‌هایی از بنا استفاده شده است.
نمای کلی آرامگاه به شکل یک چادر یا خیمه است که با الهام از معنای نام خیام (به معنای خیمه دوز)، به این صورت طراحی و ساخته شد. ارتفاع این بنا ۲۲ متر است و طولی برابر با ۱۸ متر دارد.
استفاده از عناصر ریاضیاتی، هندسی و نجوم در طراحی بنا
با توجه به اهمیت عدد ۱۰ در ریاضی، به عنوان اولین عدد دو رقمی، تعداد پایه‌های این مقبره ۱۰ عدد در نظر گرفته شد. به این صورت که دایره‌ای که بنا بر روی آن احداث گردیده به ده بخش تقسیم و هر پایه از مقبره در یکی از این بخش‌ها قرار داده شد. از هر کدام از این پایه‌ها، دو تیغه به صورت مورب و مارپیچ بالا رفته است که به تیغه‌های دیگر برخورد می‌کنند. با دنبال کردن هر یک از تیغه‌ها، مشاهده می‌کنیم که از روبرو، روی پایه‌ی مقابل خود پایین می‌آیند. طراحی این تیغه‌ها و شکل برخوردشان بر اساس یک فرمول ریاضی و اصول ریاضیاتی و مثلثاتی خیّامی انجام گرفته که شکل بسیار پیچیده‌ای در سطح سازه ایجاد کرده است.
در سقف سازه ستاره‌هایی تو در تو که در مرکز آن‌ها یک ستاره‌ی ۵ پر قرار دارد، دیده می‌شود که از برخورد تیغه‌ها به وجود آمده‌اند.
در مجاورت آرامگاه خیّام، فرورفتگی‌هایی به شکل ۷ خیمه‌ی سنگی ساخته شده و در زیر هر یک از آن‌ها یک حوض زیبا با کاشی‌های فیروزه‌ای قرار گرفته است که بخشی از یک ستاره را به تصویر می‌کشد. عدد ۷ در اینجا اشاره به مفاهیمی همچون هفت آسمان، هفت فلک و هفت تپه دارد. استفاده از این عناصرِ ریاضیاتی، هندسی و ستاره‌شناسی در ساخت آرامگاه، اشاره‌ای به ریاضیدان و منجم بودن خیام است.
به کار بردن عناصر ادبی و شاعرانه در بنا
از تلاقی تیغه‌ها، ۱۰ بخش لوزی شکل نیز به وجود آمده است. بخشِ بیرونی این لوزی‌ها با کاشی‌هایی که ۲۰ رباعی از خیام با خط تعلیق(تعلیق یا ترسل: اولین شیوه‌ی خوشنویسی برای خط فارسی، که مخصوص ایرانیان ابداع شد) شکسته بر روی آن نوشته شده، تزئین شده است. این اشعار به خط مرتضی عبدالرسولی و با انتخاب جلال‌الدین همایی بر روی کاشی‌ها حک شد و در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی با نظارت مهندس سیحون به آرامگاه اضافه گردید. آرامگاه خیام اولین بنای معماری در ایران است که در تزئینات آن از خط تعلیق شکسته استفاده شد. سطحِ داخلی لوزی‌ها نیز با کاشی‌های معرق زیبایی که طرح و نقش‌هایی از برگ و گل و پیچک دارند؛ پوشیده شده است. این بخش از بنا نیز اشاره به جنبه‌ی شاعرانه و ادیبانه‌ی شخصیت خیام دارد.
مصالح به کار رفته در ساخت آرامگاه خیّام
بدنه‌ی بنای آرامگاه از بتن ساخته شده که این بدنه‌ی بتنی، هسته و اسکلت فلزی سازه را در خود جای داده است. کرسی و پله‌ها از جنس سنگ گرانیت است و در ساخت دیوارهایِ خیمه مانندِ کنار حوض‌ها، از سنگ تراورتن- گونه‌ای از سنگ آهک متخلخل در رده‌ی سنگ‌های رسوبی و تزئینی- استفاده شد. سنگ قبر نیز از نوعِ سنگِ سیاه مشهد است.
نحوه‌ی قرارگیری آرامگاه در باغ
اطراف آرامگاه خیام مملو از درختانِ همیشه سبزِ کاج است. در کتاب چهار مقاله‌ی نظامی عروضی، گفته‌ای از خیام وجود دارد مبنی بر اینکه می‌خواهد مزارش در جایی قرار گیرد که در فصل بهار پوشیده از گل و شکوفه شود. با توجه به این مسأله مهندس سیحون ، مکانی را برای ساخت آرامگاه انتخاب کرد که ۳ متر پایین‌تر از درختان زردآلوی باغ قرار دارد. این ویژگی باعث می‌شود که در فصل بهار، شکوفه‌های زردآلو روی آرامگاه خیام بریزد و بدین ترتیب به آرزوی این مرد بزرگ جامه‌ی عمل پوشانده شود.
مجموعه‌ی آرامگاه خیام از چه قسمت‌هایی تشکیل شده است؟
در ورودیِ باغِ کهن و وسیعی که مقبره‌ی خیام در آن ساخته شده، تندیسی زیبا از این حکیم فرزانه به چشم می‌خورد. موزه‌ای نیز در این باغ وجود دارد. موزه‌ی تخصصی خیام که یک موزه‌ی دولتی است، با مساحت ۱۲۰ متر در سال ۱۳۷۶ ساخته شد و در سال ۱۳۷۹ افتتاح گردید. این موزه که در آن اشیاء و ابزارهای علمی به نمایش گذاشته می‌شود، ۴ بخش دارد. در هر یک از این بخش‌های چهارگانه، ابزارهای مربوط به ستاره‌شناسی، ظرف‌ها و اشیاء فلزی و مفرغی، ظروف لعاب‌دار سفالی و نسخه‌های خطی و تابلوهای مربوط به خیام در معرض نمایش قرار داده شده است.
من نمی دانم